گياهان بام سبز

استاندارد سرانه فضای سبز بر اساس اعلام سازمان ملل به ازای هر فرد 20 الی 25 متر مربع اعلام شده است. میزان این سرانه در کشور فرانسه برای هر فرد 18 متر مربع، و در کشور انگلستان 10 متر مربع می‌باشد. بر اساس اعلام شهرداری تهران استاندارد سرانه فضای سبز به ازای هر نفر 15 الی 20 متر مربع می‌باشد و این در حالی است که در سال 93 میزان سرانه فضای سبز برای هر فرد در تهران کمتر از 8 متر مربع بوده است که در عمل با توجه به میزان ترافیک و مشغله عمومی امکان استفاده از همین فضای 8 متر مربع نیز – که بیشتر آن در پارکهای تهران تامین شده است – مشکل و دور از دسترس روزمره است.

با توجه به اینکه امکان ایجاد فضای سبز در حیاط‌های ساختمان‌های در حال ساخت (با توجه به عقب نشینی‌ها، وجود رمپها و ورودی‌های واحد‌های مسکونی پر واحد آپارتمانی)، با توجه به سطح کم حیاط‌ها عملاً غیر ممکن شده، جبران آن در فضایی چون بام امری اجتناب ‌ناپذیر می‌باشد. لذا در انتخاب میزان و نوع گیاهان بام سبز باید طوری عمل کرد که ضمن افزایش میزان سرانه فضای سبز، کاشت گیاهان به صورتی انجام شود که در 4 فصل چهره سبز داشته و با حداقل نیاز به نگهداری حداکثر بهره‌وری و حجم فضای سبز را ایجاد کنند.

انتخاب گیاهان بام سبز نیاز به تخصص و تجربه خاص دارد. فاکتورهای زیادی در انتخاب نوع گیاهان موثر می‌باشند که از جمله به موارد زیر می‌توان اشاره کرد :

• نوع و ضخامت خاک محل کاشت
• میزان نور محل کاشت (گیاهان آفتاب پسند و سایه پسند)
• اقلیم کاشت (مناطق هیرکانی، ارسبارانی، زاگرسی، ایران و تورانی، خلیج عمانی و …)
• میزان نیاز گیاه به آب و زمان‌های آبیاری
• نوع و جهت رشد ریشه‌های گیاه
• نوع ریشه گیاه (دائمی، فصلی)
• میزان خزان گیاه
• نوع رشد گیاه (قدی/حجمی)
• مقاومت گیاه در مقابل سرما یا گرمای شدید
• عملکرد گیاهان مجاور در برابر یکدیگر
• سیستم آبیاری و نوع آب مصرفی در بام (از نظر املاح و مواد شیمیایی)
• کاربرد حجمی گیاه (از نظر سایه‌اندازی، بادگیری، جلوگیری از صدا، تولید اکسیژن، رایحه و …)
• نوع برگ‌های گیاه (برگ پهن، برگ سوزنی و …)
• عملکرد گیاه در تصفیه هوا
• عملکرد گیاه در مقابل حشرات
• ترکیب رنگی گیاهان در 4 فصل مختلف و کنتراست آن با معماری بام
• عملکرد گیاهان در جلوگیری از انعکاس نور
• میزان نیاز به نگهداری گیاهان بام سبز
• عملکرد گیاه در مقابل فرسایش خاک
• انتخاب گیاه از لحاظ نوع کود لازم

توجه به تمامی موارد فوق باعث خواهد شد تا بامی همیشه سبز با عملکرد اکولوژیکی و بیولوژیکی صحیح داشته باشیم که با حداقل نیاز به نگهداری حداکثر عملکرد سبز را داشته باشد.

در ادامه به توضیحات مختصری در ارتباط با هر یک از موارد فوق میپردازیم :

• نوع و ضخامت خاک محل کاشت:

انتخاب خاک سبک از نظر بارگذاری محدود در بام یکی از موارد بسیار مهم می‌باشد. از طرفی خاک استفاده شده در بام باید ترکیبی از مواد خام تشکیل دهنده خاک باشد. بدین معنی که از خاکی که قبلا در آن کاشت شده است برای روف گاردن مناسب نمی‌باشد (بعلت ضعف مواد مغذی، وجود بذر علف هرز و غیر ارگانیک بودن آن بر اثر وجود کودهای شیمیایی و …). وجود فسفر و آهن و میزان آن در خاک روف گاردن اهمیت بسیار ویژه ای دارد. پوشش پیت‌ماس بعنوان رویه خاک و ترکیب کوکوپیت در لایه میانی خاک نیز جزء موارد مهم خاک روف گاردن می‌باشند.

• میزان نور محل کاشت (گیاهان آفتاب پسند و سایه پسند):

انتخاب گیاهان بر اساس نور محل کاشت اهمیت بسزایی دارد. حتی باید سایه اندازی در نتیجهٔ رشد آینده درختان بام نیز در نظر گرفته شوند. مدل‌سازی بام قبل از کاشت می‌تواند به انتخاب نوع و محل گیاهان کمک کند. بطور مثال درختی‌ مانند افرا باید به گونه‌ای کاشته شود که نیمی از روز در آفتاب و نیمی از روز در سایه باشد و این با جابجایی درختان مجاور، امکان‌پذیز خواهد بود. نرم‌افزار Google SketchUP کمک شایانی در مدل سازی بام در هر منطقه جغرافیایی می‌تواند داشته باشد.

• اقلیم کاشت (مناطق هیرکانی، ارسبارانی، زاگرسی، ایران و تورانی، خلیج عمانی و …):

انتخاب نوع گیاهان بر اساس اقلیم کاشت بسیار مهم می‌باشد. نگهداری یک گیاه از اقلیم دیگر شاید به تنهایی و در گلدان ممکن باشد ولی در روف گاردن و در کنار گیاهان دیگر و با سیستم آبیاری یکپارچه بهتر است از هر گیاه در اقلیم خاص آن استفاده شود. از طرفی بهتر است از لحاظ معماری در هر بخش از بام سبز گیاهان هم اقلیم کاشته شوند.

• میزان نیاز گیاه به آب و زمان‌های آبیاری:

در کل بهتر است گیاهان هم‌نیاز به میزان آب را در کنار هم کاشته شوند. اصولاً گیاهان از نظر نیاز به آب و آبیاری متنوع می‌باشند. نیاز به آب برای گیاهان از هفته‌ای یک مرتبه، هفته‌ای دومرتبه، روزی یک تا 2 مرتبه تا دائم تر متغیر می‌باشند. در حالی که همین مقادیر نیز در فصول مختلف متفاوت می‌باشند. چیزی که برای همه رده‌های فوق حائز اهمیت می‌باشد نظم در آبیاری می‌باشد. تمامی این موارد نیاز به یک سیستم هوشمند آبیاری 4 تا 6 خطه، با برنامه ریزی دقیق فصلی را جزئی لاینفک از طراحی و اجرای روف گاردن می‌کنند.

• نوع و جهت رشد ریشه‌های گیاه:

اصولا و در حالت کلی، سایز و جهت رشد ریشه هر گیاه متناسب با قد و حجم آن گیاه می‌باشد. در روف گاردن جهت کنترل این موضوع بکار بردن Rootball بعنوان محدود کننده رشد ریشه درختان بزرگ الزامی‌است. انتخاب نوع و سایز Rootball بسیار حائز اهمیت می‌باشد که با انتخاب صحیح آن ضمن کنترل رشد طولی ریشه و جهت آن درختانی با تراکم بالای برگ خواهیم داشت که در سایه اندازی و تولید اکسیژن بیشتر در کنار کاهش آلودگی‌های صوتی کمک شایانی به کاربری بام سبز خواهند کرد.

• نوع ریشه گیاه (دائمی، فصلی):

انتخاب گلهای فصلی و غیر دائمی موجب ضعیف شدن خاک در طی سالیان می‌گردد. لذا انتخاب گیاهان دائمی از نکات مهم در روف گاردن می‌باشد.

• میزان خزان گیاه:

در انتخاب گیاهان بام سبز (روف گاردن) باید دقت کرد تا از گیاهانی استفاده شود که حتی‌المقدور فاقد خزان باشند. خزان برگها روی گیاهان پوششی ضمن آسیب زدن به آنها موجب اتلاف انرژی و وقت برای مصرف کننده جهت جمع آوری گشته و ضمنا خاک برگ ایجاد شده از این طریق در طی مدت زمان باعث وجود پشه و حشرات مزاحم خواهد شد.

• نوع رشد گیاه (قدی/حجمی):

در طراحی سه بعدی حجم فضای روف گاردن، باید مدل‌سازی سالهای آینده نیز طوری در نظر گرفته شود که مزاحمتی برای استفاده از Activity های بام سبز وجود نداشته باشد. لذا انتخاب نوع و محل درختان از نظر هندسه رشد، اهمیت خواهد یافت. گونه‌های مختلفی از هر گیاه وجود دارند که دارای رشد‌های متفاوت میباشند. بطور مثال در ارتباط با درخت یاس هلندی که از درختان مهم قابل استفاده در بام سبز می‌باشد 3 گونه مختلف از لحاظ نوع رشد وجود دارد که با شناخت نژاد و گونه گیاه و کاشت آن در محل مورد نظر در آینده حجم بهتری را در فضای سبز بام سبز خواهیم داشت.

• مقاومت گیاه در مقابل سرما یا گرمای شدید:

پديده سرمازدگي و يخ بندان و خسارت هاي ناشي از آن، نه فقط در كشور ما، بلكه در اكثر كشورهاي جهان وجود دارد و غالباً با پيش بيني به موقع و دقيق زمان وقوع آن ، مي توان با به‌كارگيري شيوه هاي مقابله با اين پديده جوي، خسارات آن را به حداقل ميزان ممكن رساند.

از نظر فني، رويداد تشكيل كريستال هاي نازك يخ، روي سطوحي كه درجه ي حرارت آن ها زيرصفر و درجه ي حرارت لايه هوای بالای این سطوح، به نقطه ي شبنم (یخبندان) رسیده باشد «یخبندان» گفته مي شود. ولی در هواشناسی کشاورزی، یخبندان به رویدادی گفته می‌شود که درجات پایین حرارت، سبب خسارت به بافتهای گیاهی شده و موجب ضایع شدن کم و بیش اندامهای گیاهی می‌شود.

به سادگی میتوان با تعبیه سنسورهای یخ‌زدگی و کنترل دما، میزان و زمان آبیاری هوشمند ، با هزینه‌ای اندک با این پدیده مقابله کرد.

• عملکرد گیاهان مجاور در برابر یکدیگر:

انتخاب نوع گیاهان مجاور از لحاظ میزان رشد در کنار یکدیگر از مسائل مهم در انتخاب گیاهان بام سبز می‌باشد. گاهی اوقات نیاز می‌باشد تا از رشد سطحی برخی گیاهان پوششی و سدم‌ها جلوگیری گردد که در این موارد می‌توام با قرار دادن سدم‌های دیگر کم رشد در لبه‌های کار،‌میزان رشد را محدود نمود.

• سیستم آبیاری و نوع آب مصرفی در بام (از نظر املاح و مواد شیمیایی):

املاح و مواد شیمیایی محلول در آب شهر یا آب چاه نیاز به بررسی و آزمایش دارند. می‌توان با اضافه کردن موادی در زمان‌های مشخص اصلاح آب و در نتیجه رشد صحیح گیاهان را تنظیم کرد.

• کاربرد حجمی گیاه (از نظر سایه‌اندازی، بادگیری، جلوگیری از صدا، تولید اکسیژن، رایحه و …):

انتخاب گیاهان اهمیت زیادی از نظر سایه‌اندازی، بادگیری و … دارند. بطور مثال استفاده از درخت پری‌کانتا که در تابستان حداقل برگ و در زمستان حداکثر برگ را دارد موجب می‌شود تا در تابستان از خنکی باد استفاده شود و در زمستان جلوی باد‌های سرد گرفته شود. یا استفاده از درخت فیتونیا که در تابستان پر از برگ و گل، و در زمستان با تراکم کمتری از نظر برگ می‌باشد موجب عبور نور و گرمای خورشید در زمستان و برعکس سایه‌اندازی در تابستان خواهد شد.

• نوع برگ‌های گیاه (برگ پهن، برگ سوزنی و …):

گیاهان برگ برگ‌پهن تولید اکسیژن بیشتری داشته و عایق صوتی خوبی نیز میباشند. در مقابل گیاهان برگ سوزنی اصولاً 4 فصل بوده و خزان کمتری دارند. لذا انتخاب محل و مورد استفاده گیاهان بر اساس نوع برگهای آنها جزء مواردی‌است که باید به آن توجه ویژه‌ای داشت.

• عملکرد گیاه در تصفیه هوا:

تصفیه هوا در گیاهان اصولا به چهار روش انجام می‌شود:

یکی از طریق فتوسنتز و تبدیل دی‌اکسید کربن به اکسیژن که اصولا چون در مقیاس چند ppm انجام می‌شود و با وجود باد تاثیر چندانی در بام‌های سبز نخواهد داشت.

دومین روش تصفیه هوا از طریق بالا بردن رطوبت هوا و در نتیجه آن رسوب ذرات معلق آلوده هواست.

روش دیگر از طریق کاهش سرعت باد و در نتیجه سکون و ته نشینی ذرات معلق آلوده می‌باشد.

چهارمین روش نیز به این صورت می‌باشد که برخی گیاهان از طریق جذب سرب، ازن و مواد رادیو اکتیو در کاهش آلودگی کمکم خواهند کرد.

پس انتخاب نوع گیاهان از نظر میزان فتوسنتز و تولید رطوبت هوا حائز اهمیت می‌باشد.

• عملکرد گیاه در مقابل حشرات:

انتخاب نوع خاک و لایه‌های آن تاثیر مستقیم در بود و نبود حشرات موذی در فضای سبز خواهند داشت. عدم استفاده از کودهای حیوانی و استفاده از خاک مغذی ارگانیک با کودهای ارگانیک خاص مانند کوکوپیت، پیت‌ماس، سبوس برنج و … اولین و مهمترین قدم در دفع حشرات موذی می‌باشند.

• ترکیب رنگی گیاهان در 4 فصل مختلف و کنتراست آن با معماری بام:

گیاهان مختلف در فصول مختلفی از سال باروری دارند. انتخاب گیاهان و درختان با باروری و گل دهی در فصل مختلف موجب زیبایی روف گاردن در طول سال خواهد شد. بطور مثال درخت یاس هلندی که در بهار شکوفایی دارد در کنار درخت پری‌کانتا که اوج زیبایی و میوه‌دهی را در زمستان دارد یا درختچه کام‌کوات که در تابستان میوه میدهد بامی همیشه رنگی و سبز را در بوجود خواهند آورد.

• عملکرد گیاهان در جلوگیری از انعکاس نور:

عمل فتوسنتز خود باعث جذب مقدار زیادی از اشعه UV و حرارت آفتاب شده و برگهای تمیز و براق نیز باعث Reflection مقدار زیادی از نور آفتاب خواهند شد که باعث کاهش دمای فضاهای نشیمن بام سبز خواهند شد.

• میزان نیاز به نگهداری گیاهان بام سبز:

اصولاً گیاهانی برای بام سبز انتخاب می‌شوند که نیاز به نگهداری آنها حداقل باشد. خاک مخصوص بام سبز و وجود لایه Filter و زهکش در صورت اجرای صحیح با ممانعت از خروج ذرات ریز و مغذی خاک موجب رشد خوب گیاهان نسبت به باغ‌های معمولی خواهند شد. حال انتخاب گیاهان بدون خزان و بدون نیاز به سمپاشی و کاشت به جا و صحیح می‌تواند باعث بوجود آمدن باغی در بام شود که در کنار آبیاری قطره‌ای و پاششی اتوماتیک تنظیم شده عملا نیاز به نگهداری از گیاهان روف گاردن را به حداقل برساند.

• عملکرد گیاه در مقابل فرسایش خاک:

فرسایش خاک اصولا به دو بخش فرسایش بادی و آبی تقسیم می‌شود. فرسایش بادی با کاشت گیاهان پوششی و فرسایش آبی با عملکرد صحیح لایه Filter در بام سبز عملا قابل کنترل خواهد بود. ضمنا کاشت درختانی با ریشه‌های متراکم موجب حفظ چسبندگی خاک و جلوگیری از فرسایش آبی خاک خواهد شد.